افزایش صبر و تحمل و تاب آوری در کودکان
دیر یا زود به این پی میبرید که در نقش والدین باید به افزایش تاب أوری در کودکان رسیدگی کرد. والدین باید بدانند که نمیتوانیم تا ابد از فرزندانمان در مقابل سختی های زندگی محافظت کنیم. در واقع این غیر ممکن است!
بنابراین در چنین وضعیتی چه باید کرد؟ آموزش تاب آوری در کودکان برای بالابردن صبر و تحمل کودکان، بهترین پاسخی است که میتوان به این سوال داد.
اگر از من بپرسند دنیا چه جور جایی است؟ میگویم دنیا زیبایی است؛ اما در عین حال «ترسناک» نیز هست! ترسناک است چون غیر قابل پیش بینی است. دنیا ما را با بسیاری از اتفاقات ناگوار نظیر مرگ عزیزان، طلاق، بیماری، جنایت و … رو به رو میکند.
ما به عنوان والد، برای کودکمان چه کاری میتوانیم انجام دهیم تا در بزرگسالی با سلامت روان و انتخابهای صحیح از طوفان مشکلات عبور کند؟ چگونه آنها را مجهز کنیم؟
تاب‌آوری در کودکان به چه معناست ؟
تاب آوری در کودکان یعنی ظرفیت مقابله سالم با مشکلات و شرایط دشوار و دادن پاسخ انعطاف پذیر به آنها. یک انسان اگر بخواهد در مقابل ناکامی زندگی با قدرت روبه رو شود، باید تاب آوری و صبر و تحمل داشته باشد.
به عبارتی افزایش تاب آوری در کودکان به معنی صبر داشتن و تحمل کودک است که در برابر اتفاقاتی که در زندگی روزمره می افتد میتوان آن را مشاهده کرد. این جنبه رفتاری میتواند تاثیر بسیاری د رتمام مسیرهای زندگی کودک داشته باشد.
در مواقع بسیاری، تاب آوری را یکی از اصلی ترین عوامل پیشگیری از ابتلا به اختلالهای روانی از جمله اضطراب، افسردگی، وسواس و … میدانند.
آموزش صبر داشتن و تحمل کردن به کودکان
چگونه صبر و تحمل کردن را به فرزندانمان آموزش دهیم ؟
راهکار ها و تکنیک های بسیاری در این زمینه مطرح شده اند که قابل اجرا و آسان بودن آنها برای خانواده ها اهمیت دارد. در ادامه قصد داریم 3 راهکار قابل اجرا و فهم را بیان کنیم تا از طریق آنها بتوانید تاب آوری در کودکان را به بهترین شکل افزایش دهید.
1. نسبت خواب، خوراک و تفریح روزانه را با ثبات کنید .
مهم ترین عامل تاب آوری که انتخاب ها و عکس العمل های بعدی فرد را مشخص میکند این است که فرد در موقعیت و یا بحران به وجود آمده، احساس خطر نکند.
- یکی از اصلی ترین راهکارهای مدیریت احساس خطر، تنظیم خواب و خوراک و تفریح است. برای این کار؛ میزان خوابیدن، غذا خوردن و بازی کردن بچه ها را رصد کنید. به طور مثال:
- در یک روز چند ساعت تلویزبون و برنامه مورد علاقه اش را تماشا میکند؟
- در روز چند ساعت میخوابد؟
- در چه ساعت هایی معمولا غذا و میان وعده می خورد؟
- سه روز به طور کامل این موارد را رصد کنید.
- سپس به این فعالیت‌ها ثبات دهید.
- دقت داشته باشید که در این تکنیک قصد نداریم عادت بد کودکان را دستکاری کنیم و یا به آنها تذکر دهیم. یعنی کاری نداشته باشید که آیا خوب است 3 ساعت پای تلویزبون بنشیند یا خیر. فقط سعی کنید به آن ثبات دهید.
این به این معنی است که به طور مثال اگر فرزندتان یک روز عصر، 20 دقیقه خوابیده است و روز دیگر دو ساعت، میزان خواب را به طور میانگین به یک ساعت در روز برسانید.
در این مورد میتوان با تنظیم میزان فعالیت های بدنی در طول روز، الگو سازی برای خواب توسط یک والد و یا آرام کردن محیط خانه برای خوابیدن در وسط روز، میزان خوابیدن را تنظیم و تا حدودی با ثبات کرد.
اگر خواب و خوراک و میزان تفریح روزانه کودکان ثابت نباشد، قسمتی در مغزشان که آمیگدال یا بادامه نام دارد، دچار آسیب میشود. به ادامه قسمتی از دستگاه کناره ای یا لیمبیک در مغز است که نقش مهمی در به ثبت رساندن خاطرات با بارهای هیجانی دارد.
اگر به این ارگان آسیب برسد؛ باعث تهدید بیش از حد در موقعیتهای مختلف میشود. اگر فرد در زندگی اش با موقعیت های دشواری رو به رو شود که نیازمند مدیریت آن باشد، احساس خطر میکند. این احساس خطر مقابله را ناکام میکند.
تکنیک ۱ مدیریت اشتباه برای افزایش تاب آوری در کودکان
تکنیک 1 که در افزایش صبر و تحمل کودک بسیار کاربردی است؛ دارای دو بخش است.
- بخش اول مربوط به مواقعی است که کودک دچار اشتباهی میشود و اشتباهش را میپذیرد.
- بخش دوم مربوط به مواقعی است که اشتباهی از کودک سر میزند و آن را نمیپذیرد.
مواقعی که از کودک اشتباهی سر میزند از حساس ترین موقعیت ها برای آموزش تاب آوری است. زیرا اگر در این مواقع بخواهیم سریع موقعیت را سر و سامان دهیم؛ او یاد میگیرد که خطاهایش را فورا با یک جایگزین مثبت و نادیده گرفتن، بپوشاند.
این به معنی پایین آمدن تاب آوری و زمینه سازی برای اختلالاتی همچون اضطراب و افسردگی است. از طرف دیگر اگر در این مواقع بیش از حد او را توبیخ کنیم، عزت نفسش از بین می رود.
در این موقعیت او تاب آوری را یاد نمیگیرد و خود را قربانی میداند که این نیز سرآغازی برای ظهور اختلال های گسترده است.
حالت ۱: وقتی از کودک اشتباهی سر می زند و آن را نمی پذیرد.
پژوهشگران ثابت کرده اند که اگر از کسی بپرسید که چرا این کار را کرده ای؟ آن را از خودش دفع میکند؛ چه با آوردن دلیل منطقی و درست، چه با دلیل تراشی و بهانه گیری.
در هر دو صورت اگر شما نیز به دنبال چرایی اشتباه های فرزندتان هستید؛ باید بگویم رابطه شما با فرزندتان در کوتاهترین زمان مختل خواهد شد. بهتر است به او یاد بدهیم که در مواقعی که خطایی از او سر زده است، به جای علت یابی به دنبال رفع آن باشد.
به طور مثال:
اشتباه اول: چرا روی دیوارها نقاشی کردی؟
اصلاحیه اول: دیوار ها را چگونه تمیز کنیم؟
اشتباه دوم: چرا به پسر خاله ات بد و بیراه گفتی؟
اصلاحیه دوم: چگونه از دل پسر خاله ات در بیاوریم؟
اشتباه سوم : چرا به پدرت سلام نکردی؟
اصلاحیه سوم: چگونه به استقبال پدرت برویم که خستگیش در برود؟
در حقیقت با پرسیدن کلمه چگونه، ذهن فرزندتان با بارش فکری و چاره یابی آشنا میشود. او مهارت حل مساله و به دنبال آن تاب آوری و صبر و تحمل را می آموزد.
با این راهکارها همچنین فرزند به مرور زمان یاد میگیرد که مشکلاتش را به گردن بگیرد. تحمل پذیرش خودش را به عنوان شخص خطا کننده بالا ببرد، و بتواند مشکل به وجود آمده را در آرامش حل کند.
حالت ۲: وقتی از کودک اشتباهی سر میزند و آن را می پذیرد.
در این جا لازم است که از انجام سه کار پرهیز کنید و سپس پنج مرحله را باید انجام دهید که به تفصیل در زیر توضیح داده شده است.
- او را سرزنش نکنید.
سرزنش کردن دیگری چه در موقعیت والد و فرزند و چه در موقعیت های دیگر، هیچ سودی برای شنونده و گوینده ندارد. علاوه بر این، این کار یکی از سمی ترین کارهایی است که یک والد میتواند انجام دهد.
سرزنش کردن از اصلی ترین فاکتورهای لطمه زدن به رابطه بین فرزندان و والدین است و همچنین سرآغازی برای پنهان کاری و دروغ گویی فرزندتان است.
شما در مقام والد فکر میکنید که این کار بخشی از تربیت است و بعدها او این سرزنش و یا تهدیدها را از یاد خواهد برد. در صورتی که تمام لحظات و کلمات سرزنش آمیز در خاطر او میماند و تصمیم ها و انتخاب های بعدی او را رقم میزند.
از جمله کارهای دیگری که در این حیطه نباید انجام دهید، اشاره کردن به تذکر های قبلی ای است که درباره این اشتباه به او داده اید. این کار سر منشا لجبازی و طغیان گری فرزندتان است.
- هیجانات او را سرکوب نکنید.
بعضی از والدین از سر دلسوزی، ناخواسته زمانی که فرزندشان از چیزی ناراحت است به جای اینکه با احساس او همدلی کنند؛ فورا در صدد خوب کردن حال او با گفتن جملاتی نظیر:
« گریه نکن بابا ارزش ندارد، دوباره برایت میخریم اصلا خودت را ناراحت نکن، بلند شو برویم یه خوراکی خوشمزه بخوریم و لذت ببریم و …» هستند.
اما نمیدانند که با این کار در واقع این مفهوم را به او یاد میدهند «هیج گاه به خودت اجازه ناراحت شدن نده و هر زمان که ناراحت شدی به سرعت آن ناراحتی را با هر چیز لذت بخشی جایگزین کن.»
قصد ترساندنتان را ندارم ولی یک حرف در گوشی با شمایی که این کار را انجام میدهید؛ این رفتار یکی از مولفه های زیربنایی اعتیاد به هر چیزی است. کاری که باید در این مواقع انجام دهید همدلی با احساس و هیجان ناراحتی او است.
کنارش بنشینید و از او سوالاتی درباره احساسش بپرسید، به طور مثال:
- آخ آخ خیلی ناراحت شدی؟
- دقیقا چه احساسی داری؟
- میخواهی کمی از احساست حرف بزنی؟
- الان به چه چیزی فکر میکنی؟ و …
نکته ای که باید در این همراهی هیجانی و همدلی رعایت کنید؛ این است که اگر این همدلی بیش از حد باشد نیز بچه لوس بار می آید. در واقع باید این همدلی به میزانی باشد که نه احساسش سرکوب شود و نه لوس شود.
برای اینکه بفهمیم به اندازه همدلی کرده ایم باید به حالت چهره فرزندتان حین همدلی دقت کنید. زمانی که ارائه احساس به طور کامل انجام شود، گفتار و حالت چهره فرزندتان همسو هستند. یعنی زبان بدن او نیز ناراحتی را جلوه میدهد.
در چنین وضعیتی به گام سوم بروید:
- عجله نکنید.
عجله نکردن یعنی به کودک فضایی دهید که به تنهایی برای بهبود حال خود و به اصطلاح ریکاوری کردن خودش زمان داشته باشد. برای این کار میتوانید مراحل زیر را انجام دهید.
- محیط را ترک کنید تا او در تنهایی با خودش خلوت کند.
- دیگر درباره آن موضوع با او صحبت نکنید.
- اگر اشتباهی از او سر زده که هنوز آثارش درمحیط باقی است، بگذارید فعلا همان طور بماند. مثلا اگر لیوانی را شکسته است، فورا تکه های شکسته آن را جمع نکنید. البته این در صورتی است که برطرف نکردن اثرات اشتباه ضرری به بقیه نمیرساند.
- به فعالیت عادی زندگی تان بپردازید و اگر فرزندتان پیشتان آمد مثل همیشه با او برخورد کنید، گویی هیج اتفاقی نیفتاده است.
سپس در یک موقعیت مناسب لازم است که 5 کار دیگر که در زیر توضیح داده شده است را انجام دهید تا فرایند شگل گیری و رشد تاب آوری صورت بگیرد.
- مشکل را با جزئی ترین حالت ممکن تعریف کنید.
البته درصورتی که کار انجام شده تابو یا ممنوع نباشد. مثلا در مواقعی که بحث تجاوز جنسی است، نباید جزئیات مساله به طور کامل بررسی شود. در غیر این صورت تعریف دقیق مساله به یافتن راه حل دقیق تر توسط فرزندتان می انجامد.
- از او بپرسید، پیشنهادش برای حل این مشکل چیست؟
اجازه دهید کامل شرح دهد و به او در این فرایند با پرسیدن سوالاتی نظیر «خب دیگر چه؟ یا به نظرت اگر این کار را انجام دهی چه اتفاقی می افتد؟ بگذار من آنچه که تو گفتی را دوباره بگویم تا ببینی درست متوجه شده ام یا نه؟»
کمک کنید تا بتواند به تمام ابعاد راه حل را بسنجد. این بهترین راهکار برای بالابردن مهارت حل مسئله است.
- بحران های مشابه که در گذشته اتفاق افتاده را یاد آوری کنید؛ تا تحمل کودک را افزایش دهید.
این کار به او پیامد سنجی، اطمینان دهی برای حل مشکل و سپس آینده نگری را یاد میدهید. به طور مثال اگر در گذشته نیز با توپش موجب شکسته شدن چیزی شده، آن خاطره را بدون بار هیجانی منفی برایش تعریف کنید. به طور مثال:
«بگویید یادت است 2 سال پیش در هتل با پدرت در حال توپ بازی بودی و سپس قاب تلوزیون شکست. اگر یادت باشد آن موقع هم با پدرت رفتیم و جریمه را پرداخت کردیم. بنابریان مطمئن باش این بار هم همان طور است و راه حلی می یابیم.»
- برای بالابردن صبر، رفتار ناهمساز او را یاد آوری کنید.
به طور مثال اگر موجب شکستن لیوان شده است؛ به او یادآوری کنید که دیشب در جمع آوری سفره شام به شما کمک کرده است اما هیچ کدام را نشکسته.
این کار باعث میشود فرزند شما اعتبار سنجی کند و متوجه شود؛ حتی با انجام اشتباهی که مرتکبش شده، هنوز هم به او اعتماد دارید.
- در همان موضوعی که اشتباه کرده از او کمک بگیرید.
مثال: اگر در درسی نمره ضعیفی گرفته، در درس دیگری که مهارت دارد از او کمک بگیرید. به او بگویید به نظرت چگونه باید این مبحث بیان شود تا فلانی که این درس را متوجه نشده، برایش جا بیفتد.
با این کار شما عزت نفس فرزندتان را تقویت می کنید که یکی از مولفه های اساسی افزایش تاب آوری در کودکان می باشد.
تکنیک 3: مدیریت اشتباه والدین
مهمترین مسئله در تربیت فرزند، این است که بچه ها از والدین خود می آموزد. اگر آنها شما را فردی بدانند که در بحران ها ، صبر و تحمل ندارید، از کوره به در میروید، زود عصبانی میشوید و واکنش نا به جا نشان میدهید؛ دیگر تمام است!
هر چه قدر هم که تکنیکهای افزایش تاب آوری در کودکان را با فرزند خود تمرین کنید باز هم چندان موثر واقع نخواهد شد.
دلیل آن این است که شما به عنوان الگوی او، تاب آوری ندارید. انجام این تکنیک برای ایجاد تاب آوری مفید در فرزندتان ضروری است.
برای انجام این تکینک، کافی است زمانی که اشتباهی مرتکب میشوید، از مراحل زیر پیروی کنید:
عصبانیت یا هیجان های دیگر خود را مهار کنید.- بخندید.
- به اشتباهتان اقرار کنید.
- به هیچ عنوان دلیل و توجیه برای کاری که انجام داده اید نیاورید چون باعث کاهش اعتبار شما پیش فرزندتان میشود.
- برای رفع آن مساله از فرزندتان کمک و مشورت بخواهید.
به طور مثال اگر هنگام رانندگی، راننده ماشین جلویی اشتباهی کرد و شما به او بدو بیراه گفتید. نفس عمیق بکشید تا آرام شوید و سپس بلند بخندید و به اشتباه خودتان که بد و بیراه گفتن بود اقرار کنید.
اصلا بهانه ای از این قبیل که تقصیر راننده جلویی بود، نیاورید. و سپس از فرزندتان بخواهید که به شما راه حل دهد، تا دفعه بعدی که شما از دست راننده ای به دلیل رانندگی نامناسب عصبانی شدید، چه کاری انجام دهید.
در چنین موقعیتی فرزند شما می آموزد که در موقعیت های تکانشی چگونه عکس العمل نشان دهد و همین امر باعث میشود تاب آوری فرزندتان رشد به سزایی داشته باشد.
در آخر میتوان گفت افزایش تاب آوری در کودکان از مهمترین مهارت هایی است که در سال های اولیه زندگی باید به فرزندانمان بیاموزیم.
در واقع میتوان گفت تاب آوری از آجرهای اولیه فرزند پروری است و ما به عنوان والدین امروز، مسئول ایجاد سلامت روان جامعه فردا هستیم.
